روانشناسی رشد یا روان‌شناسی تحولی که در سال‌های گذشته با عنوان روان‌شناسی ژنتیک شناخته می‌شد؛ شاخه‌ای از علمروان‌شناسی است که به توصیف و تبیین تغییرات در طول زندگی فرد می‌پردازد و از رشته‌های مختلف زیست‌شناسی، جامعه‌شناسی، تعلیم و تربیت و پزشکی کمک می‌گیرد. اگر چه روان‌شناسی رشد به تمام مراحل زندگی انسان از تولد تا مرگ می‌پردازد، اما بر کودکی و نوجوانی تأکید دارد.

روان‌شناسان رشد در پی آن هستند تا چگونگی رشد انسان را در طول زمان تعیین کنند، برای تحقق این هدف روان‌شناسان رشد، رفتار افراد را در سنین مختلف به دقت مورد مشاهده قرار می‌دهند. از سوی دیگر روان‌شناسان رشد به تبیین رشد می‌پردازند که در آن دو الگوی عمومی و اختصاصی را مد نظر دارند. سومین هدف روان‌شناسی رشد این است که حاصل مطالعات توصیفی و تبیینی خود را در مورد رشد در جهت مثبت رشد انسان به کار بگیرد و رشد انسان‌ها را به حداکثر برساند. این جنبه کاربردی رشد خصوصاً به کودکان و نوجوانانی که به دلایلی دچار نارسایی در رشد شده‌اند، می‌پردازد.

رشد جریانی است که به صورت مراحل پیوسته ظاهر می‌شود. هر مرحله به صورت طرح و سازمان متفاوتی از تکرار جریان‌های مرحلهٔ قبل است. الگوهای قبلی را می‌توان مقدمه‌ای دانست که به عنوان جزئی از سطح رشد بعدی در می‌آیند.

روان‌شناسی رشد، علمی است که جریان تحولات و تغییرات (کمی و کیفی) جسمی، ذهنی، عاطفی، و عملکرد فرد را در طول عمر از لحظه تولد (از لحظه انعقاد نطفه) تا هنگام مرگ مطالعه می‌کند.

اصول روان‌شناسی رشد

۱. رشد جریانی مرحله‌ای و پیوسته‌است: رشد پیوسته‌است ونه ناپیوسته. مراحلی که برای رشد اشاره می‌شود جدا از هم نیستند بلکه مانند یک خطی از یک نقطه شروع و بدون تمایز ادامه می‌یابد. تقسیم بندی دوره‌های مختلف زندگی بر اساس نوع دیدگاه و زمینه‌های مطالعاتی در رشد صورت می‌گیرد. به طور مثال پیاژه رشد (تحول شناختی) انسان را در چهار مرحله و تا پایان ۱۶ سالگی، اریکسون رشد روانی – اجتماعی انسان را از تولد تا پایان عمر و در ۸ مرحله مطرح می‌کند. به طور کلی و باتوجه به ویژگیهای مشترک و تکالیف یکسان انسان در دوره‌های مختلف سنی می‌توان رشد انسان را در ۹ مرحله یا دوره مطرح کرد: (سنینی که برای هر کدام از مراحل اشاره می‌شود صرفاً تقریبی است)

1. پیش از تولد انعقاد نطفه تا تولد
2. کودکی ۱، دو تا شش سالگی
3. کودکی ۲، شش تا دوازده سالگی
4. نوجوانی دوازده تا بیست سالگی
5. جوانی بیست تا سی سالگی
6. میانسالی سی تا پنجاه سالگی
7. پختگی پنجاه تا شصت و پنج سالگی
8. پیری شصت و پنج سالگی به بعد

۲. رشد دارای الگوهای قابل پیش بینی است. (الف- قانون سری – پایی ب- قانون مرکزی- پیرامونی) بر اساس قانون سری – پایی رشد انسان ابتدا از سر شروع و در نهایت در پا خاتمه می‌یابد. کودک تازه متولد یافته ابتدا در سر رشد می‌کند و بعد از رشد گردن می‌تواند سر خود را نگهدارد. وبعد از رشد عضلات شانه، شکم و کمر است که می‌تواند بخزد و بنشیند. آنگاه که رشد کافی در عضلات پا را کسب کرد قادر به ایستادن و سپس راه رفتن می‌شود.

۳. تفاوتهای فردی در رشد: تنوع زیادی از نظر رشدی درمیان افراد وجود دارد. این اصل به مفهوم تفاوتهای فردی در میان انسان‌ها اشاره می‌کند. همچنانکه می‌دانیم ویژگیهای ژنتیکی هر انسان منحصر به فرد می‌باشد لذا هر فرد با توجه به همان ویژگیها و تاثیر محیط می‌تواند شکل واحدی در رشد داشته باشد با اینحال برای راحتی در تحقیقات و ارائه الگو به یک سطح در رشد اشاره می‌شود که ما باید در تعمیم دهی دچار خطا نشویم، و این نکته را در نطر بگیریم همیشه یک فرد دارای ویژگیهای مخصوص به خود می‌باشد اگر چه در خیلی از ویژگیها با گروه خود مشترک باشد.
۱) نباید انتظار داشت تمام کودکان همسن، شیوه رفتار معینی داشته باشند.
۲) تفاوتهای فردی، اعتبار و مسئولیت ویژه‌ای برای هر فرد ایجاد می‌کند و به او وجود مستقل می‌بخشد.
۳) برای تربیت کودکان نمی‌توان از روش‌های مشابه استفاده کرد.

۴. رشد دارای ابعاد مختلف و فرایندی پیچیده است. ۱) رشد جسمی و حرکتی ۲) رشد روانی (شناختی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی)

۵. دوره‌های حساس در رشد: تغییرات محیط بیشترین تاثیر کمی را زمانی بر ویژگی دارند که درحال سریعترین تغییر خود باشد و کم‌ترین تاثیر در ویژگی در زمان کمتر تغییر آن است. این اصل به مفهوم وجود دوره‌های حساس در زندگی اشاره دارد، مانند رشد قد در زیر یک سال و وجود امکانات محیطی از جمله تغذیه مناسب می‌تواند در افزایش آن تاثیر داشته باشد.

۶. هرگونه وقفه‌ای که در تداوم رشد بوجود آید معمولاً به عوامل محیطی مربوط است: رشد معمولاً با همان سرعتی که شروع شده پیش می‌رود. کودکانی که زود به حرف می‌آیند و یا زود به راه می‌افتند معمولاً و احتمالاً در مقابل با کودکانی که دیر به حرف می‌آیند و یا دیر به راه می‌افتند در بزرگسالی باهوش ترند.

۷. وراثت و محیط هردو در رشد تاثیر دارند: تحقیقات روانشناسان رشد نشان داده‌است که وراثت (آمادگیهای ارثی که از طریق ژن به فرزندان انتقال می‌یابد) و محیط (فراهم بودن امکانات لازم جهت افزایش توانمندیهای کودک) می‌تواند در وضعیت آینده کودک تاثیر داشته باشد.

 

فهرست مطالب:

فصل اول: فرآيند و مسائل روز در رشد و تكامل

فرآيندهاي رشد و تكامل

نفوذهاي اجتماعي در مطالعه رشد و تكامل كودك

روان شناسان رشد چه چيز را مطالعه مي كنند؟

و...

فصل دوم: روشهای مطالعه رشد

روش مشاهده

فنون مشاهده

روش مصاحبه و پرسشنامه

و...

فصل سوم: اصول رشد و تکامل آدمی

اصول رشد و تكامل

عوامل و شرايطي كه در پايه هاي اوليه رشد و تكامل آدمي اثر مي گذارند

چرا پايه هاي نخستين رشد و تكامل آدمي مهم است؟

تعامل نضج و یادگیری

و...

فصل چهارم: مباني الگوي رشد، آغاز زندگي

نخستين مرحله زندگى‏

خصايص مهم مرحله پيش از تولد

عوامل مؤثر در رشد و تكامل پيش از تولد

شرايط تعيين شده در زمان بارورسازي

عوامل مؤثر در گرايشهاى والدينى

و...

فصل پنجم: رشد و نمو بدنی

انواع رشد و نمو بدنی

بيماريهاي متداول دوران كودكي

عوامل مؤثر در پيدايش تفاوتها در اندازه بدن

اهميت روان‏شناختى اندازه بدن

و...

فصل ششم: رشد و تكامل حسي – حركتي

نظريه هاي رشد و تكاملي ادارك

ادراكات بينايي

ادراكات شنوايي

ادراکات بویایی

ادراکات چشایی

ادراكات بساوايي

و...

فصل هفتم: رشد و تكامل گويايي زبان

عوامل مؤثر در رشد و تكامل شناختى

سخن گفتن

معیارهای سخن گویی

مقدمات سخن گویی

و...

فصل هشتم: رشد و تكامل هيجاني و عاطفي

رشد عاطفی

خصايص حالات عاطفى كودك

الگوهاى عاطفى مشترك و همگانى كودكان

منشا ترس

علل تفاوت ترسهاي كودكان

و...

فصل نهم: رشد و تكامل اجتماعي و مسائل سازگاري اجتماعي

اجتماعی شدن

آثار نخستين تجربه هاي اجتماعي

رفتار و گرایش ها

و...

فصل دهم: رشد و تكامل عقلي (ذهني) يا شناختي

مفاهیم کودکان

علل مفاهيم نادرست

برخي از مفاهيم مشترك كودكان

مؤلفه هاي همگاني و مشترك خودپنداري

و...

فصل یازدهم: رشد و تكامل بازي و خلاقيت

نظریات بازی

خصايص بازي در كودكان

رشد و تكامل خلاقيت

و...

فصل دوازدهم: رشد و تکامل اخلاقی

رشد و تكامل اخلاق در انسان

روشهاى آموختن رفتار اخلاقى

الگو و چگونگي رشد اخلاقي

و...