تک‌واژشناسی یا صَرف یا ساختِ‌واژه (به انگلیسی: Morphology) بخشی از دستور زبان است که ساختـ (ـارِ) واژه را موردِ تحلیل قرار می‌دهد. به سخنِ دیگر، ساختِ‌واژه به شناختِ تکواژها و راه‌هایِ هم‌نشینیِ آنها با یکدیگر در قالب‌های نحوی و نیز در واژه‌سازی می‌پردازد. کارِ اصلیِ زبان‌شناس در بررسیِ ساختِ‌واژهٔ یک زبان، تجزیهٔ عبارت‌ها و جمله‌ها و دست‌یافتن به تکواژها و واژه‌ها و سپس دسته‌بندیِ آنها براساسِ رده‌هایِ دستوریِ آن زبان است.

در زبان‌شناسی، تک‌واژشناسی یعنی بازشناسی، تحلیل و توصیفِ ساختارِ تکواژها و دیگر واحدهای معنایی در زبان از قبیل کلمات، وندها و هویت دستوری و همچنین تکیه/استرس و بافتار ضمنی (کلمات در واژه‌نامه موضوع اصلی واژه‌شناسی است). گونه‌شناسی مرتبط به شکل و ساختار به نوعی دسته‌بندی زبان‌ها بر طبق سبک‌هایی است که به‌وسیلهٔ آن تکواژها در زبان استفاده می‌شوند؛ یعنی از تحلیلی که تنها تکواژهای مجزا از طریق زبان‌های آمیخته (به‌هم‌چسبیده) و ترکیبی استفاده می‌کند که تکواژهای وابسته (وندها) و تا حدودی چندترکیبی را، که تعداد زیادی از تکواژهای جداگانه را به کلمات مجزا خلاصه می‌نماید، استفاده می‌کند.

درحالی‌که کلمات به‌طورکلی به‌عنوان کوچک‌ترین واحدهای نحوی پذیرفته شده‌اند، واضح است که در بیشتر زبان (نه همهٔ آنها) کلمات می‌توانند با قوانین (گرامر) به دیگر کلمات مرتبط شوند. به‌عنوان مثال، انگلیسی‌زبانان می‌توانند تشخیص دهند که کلمات سگ و سگ‌ها خیلی زیاد به هم مرتبطند ــ یعنی تنها با تکواژ جمله‌سازها ــ که تکواژ وابسته به اسم است و هرگز نیز جدا نمی‌شود. انگلیسی‌زبانان (زبانی ترکیبی) این روابط را از دانش فنیِ قوانین شکل‌گیری کلمه در انگلیسی تشخیص می‌دهند. آنها مستقیماً استنباط می‌کنند که همان‌طور که جمع کلمهٔ سگ می‌شود سگ‌ها، جمع کلمهٔ گربه نیز گربه‌ها می‌شود؛ به همین نحو، سگ که می‌شود سگ‌گیر، ظرف می‌شود ظرف‌شور (بعضاً این‌طور است). قوانینی را که متکلمان درک کرده‌اند الگوهای خاصی را منعکس می‌کند (قواعد) به‌طوری‌که کلمات از واحدهای کوچک‌تر تشکیل شده‌اند و چگونه آن واحدهای کوچک‌تر در فرایند صحبت کردن متقابلاً اثر می‌کنند. بدین‌ترتیب، تک‌واژشناسی شاخه‌ای از زبان‌شناسی است که الگوهای شکل‌گیری کلمه را در زبان مطالعه می‌کند و درصدد قاعده‌مند کردن قوانین است تا دانش متکلمان آن زبان را شکل دهد. درعوض، زبانی مانند چینی، تکواژ غیروابسته (آزاد) را به‌کار می‌گیرد که منوط به آهنگ، وندهای پس‌عبارت و ترتیب کلمات به‌منظور انتقال معنی است.

در زبان چینی از مفاهیم فوق به‌عنوان گرامر یاد می‌شود که بیانگر تک‌واژشناسی زبان است. آن سوی زبان‌های آمیخته، زبانی چندترکیبی مانند چاکچی کلماتی دارد که از تکواژهای زیادی تشکیل شده‌است: کلمهٔ "təmeyŋəlevtpəγtərkən" از هشت تکواژِ t-ə-meyŋ-ə-levt-pəγt-ə-rkən تشکیل شده‌است که می‌تواند به‌این‌صورت تفسیر شود:

۱.SG.SUBJ-great-head-hurt-PRES .۱, (صدمه ـ سر ـ بزرگ) به‌معنای «سردرد وحشتناکی دارم». تک‌واژشناسی چنین زبانهایی به هر صامت و مصوتی اجازه می‌دهد که به‌عنوان تکواژ استنباط شود؛ درست مانند گرامر زبان، استفاده و درک تاریخ تکواژ.

تاریخ تجزیه‌وتحلیل تک‌واژشناسی به زبان‌شناس هند باستان، پانینی برمی‌گردد که ۳٬۹۵۹ قانون تکواژ زبان سانسکریت را در کتاب Aṣṭādhyāyī با استفاده از گرامرحامی گردآوری کرد. سنت گرامریِ یونان در روم باستان نیز در تجزیه‌وتحلیل تک‌واژشناسی دخالت داشته‌است. مطالعات تک‌واژشناسی عرب، که توسط مرح الاروه، احمد ب و علی مسعود انجام شده، حداقل به ۱۲۰۰ سال از زمان تولد مسیح برمی‌گردد.
معادل انگلیسیِ واژهٔ تک‌واژشناسی را آگوست شلیچر در سال ۱۸۵۹ ساخت.

نحو یا جمله‌شناسی به دانش مطالعهٔ قواعد مربوط به نحوهٔ ترکیب و در کنار هم آمدن واژه‌ها به‌منظور ایجاد و درک جملات در یک زبان اطلاق می‌شود.

این شاخهٔ مهم از دستور هر زبان، نظام‌مندی و خلاقیت فراوانی را طلب می‌کند. درست است که انسان‌ها می‌توانند مجموعه کلمات یک جمله را با ترتیب گوناگونی در کنار هم قرار دهند، ولی تمامی آن‌ها جملات معنی‌دار نخواهد شد.

1. مرد خرید کتاب را.
2. مرد کتاب را خرید.

در اینجا، جملهٔ اول غیرمجاز است از نظر زبان فارسی و بر اساس گرامر زبان انگلیسی مرتب شده‌است (.He bought the book)؛ ولی، دومی، که درست همان مجموعهٔ کلمات را داراست، ساختاری قابل قبول از نظر قواعد و دستورهای نحویِ زبان فارسی دارد.

 

فهرست مطالب:

فصل اول: منسوب

نسبت چيست؟

اسم منسوب چه نوع كلمه اي بوده و در جمله داراي چه نقشي مي باشد؟

اسم منسوب چگونه ساخته مي شود؟

اسم منسوب از اسمهاي مؤنث مختوم به تاء تانيث چگونه ساخته مي شود؟

ساختن اسم منسوب از اسمهايي كه به ”ياء“ مشدد ختم شده اند

از اسمي كه بعد از يك حرف به ياء مشدد ختم شده چگونه اسم منسوب ساخته مي شود؟

از اسمي كه بعد از دو حرف به ياء مشدد ختم چگونه اسم منسوب ساخته مي شود؟

اسمي كه به ياء مشدد ختم شده و قبل از ياء بيشتر از دو حرف باشد چگونه اسم منسوب ساخته مي شود؟

اسم منسوب كلمات ”مهدي ّ و مرمي ّ“ به چند صورت ساخته مي شود؟

به چه دليل اسم منسوب كلماتي مانند مهدي ّ دو شكل مختلف دارند؟

اسم منسوب از اسمهاي ثلاثي مكسور العين چگونه ساخته مي شود؟

و...

فصل دوم: تصغیر

تصغير چيست؟

فائده لفظي تصغير چيست؟

تصغير از نظر معنا چه فايده اي دارد؟

شروط اسمي كه مصغر مي شود چيست؟

مصغر اسم ثلاثي مجرد بر چه وزني آورده مي شود؟

ياء تصغير چيست؟

مصغر اسم رباعي مجرد بر چه وزني آورده مي شود؟

مصغر اسم خماسي مجرد و مزيد بر چه وزني آورده مي شود؟

چه زماني جائز است كه مصغر خماسي مجرد بر وزن فُعُيًعِيل آورده شود؟

مصغر اسم ثلاثي مزيدي كه چهار حرفي باشد چگونه ساخته مي شود؟

مصغر اسم ثلاثي مزيدي كه بيش از دو حرف زائد داشته باشد و حرف لين زائد ماقبل حرف آخر نداشته باشد، چگونه ساخته مي شود؟

و...

فصل سوم: حال

تعريف حال چيست؟

جمله حاليه از چه اركاني تشكيل شده است؟

صاحب حال چيست و چه اعرابي دارد؟

مقصود از حال متنقله چيست؟

در چند مورد حال ثابت و غير متنقله مي باشد؟

در چه مواردي حال به صورت جامد مؤول به مشتق آورده مي شود؟

در جمله ” كر ّ الجندي ّ أسداً “ چه نوعي از حال آورده شده است؟

در جمله ” سلمت البائع النقود يداً بيدٍ “چه نوعي از حال آورده شده است؟

در جمله ” أدخلوا الصف واحداً واحداً“ چه نوعي از حال آورده شده است؟

در جمله ” إشتريت القمح مداً بدرهم “ چه نوعي از حال آورده شده است؟

آيا حال مي تواند به صورت معرفه بيايد؟

چه زماني مصدر مي تواند به عنوان حال آورده شود؟

و...

فصل چهارم: تمییز

تعريف تمييز چيست؟

تمييز بر چند نوع است؟

تمييز چه اعرابي دارد؟

تمييز ذات چيست؟

مقصود از شبه مقدار چيست؟

چه زماني تمييز مفرد فقط مجرور مي شود؟

چه زماني تمييز مفرد جائز است منصوب و يا مجرور شود؟

چه زماني تمييز مفرد فقط منصوب مي شود؟

تمييز نسبت چيست؟

تمييز نسبت بر چند نوع است؟

مقصود از تمييز محول چيست؟

تمييز محول در چه مواردي وجوبا منصوب است؟

و...

فصل پنجم: استثنا

تعريف استثنا چيست؟

استثنا چند ركن دارد؟

ادوات استثنا بر چند دسته هستند؟

استثناي متصل چيست؟

استثناي منقطع چيست؟

استثناي تام چيست؟ و چرا به اين نام خوانده شده است؟

استثناي مفرغ چيست؟ و چرا به اين نام خوانده شده است؟

در چند مورد مستثني به الا واجب است منصوب شود؟

در چند حالت مستثني به الا جائز است منصوب شود و يا از مستثني منه تبعيت كند؟

و...

فصل ششم: ندا

تعريف ندا چيست؟

حروف ندا چند حرف هستند؟

حروف ندا چند نوع هستند؟

كدام حرف ندا فقط براي مناداي مندوب استفاده مي شود؟

در چه مواردي حذف حرف ندا جائز است؟

در چه مواردي حذف حرف ندا ممتنع است؟

منادا چند قسم است؟

در چند مورد منادا مبني بر ضم است؟

در چند مورد منادا منصوب است؟

مناداي شبه مضاف چه نوع كلمه اي است؟

و...

فصل هفتم: اشتغال

تعريف اشتغال چيست؟

اشتغال داراي چند ركن است؟

اسم مشغول عنه چند حالت مي تواند داشته باشد؟

چه زماني مشغول عنه واجب است منصوب باشد؟

در چه مواردي مشغول عنه واجب است مرفوع باشد؟

چه كلماتي لازم الصدر هستند؟

چه كلماتي مخصوص جمله اسميه هستند؟

در چه مواردي نصب مشغول عنه بهتر است؟

چه زماني مشغول عنه بهتر است مرفوع باشد؟

در چه زماني منصوب و مرفوع شدن مشغول عنه يكسان مي باشد؟

و...

فصل هشتم: تنازع

تعريف تنازع چيست؟

تنازع داراي چه اركاني است؟

متنازع فيه چيست؟

شروط تنازع كدامند؟

معمول متعلق به كدام يك از دو عامل است؟

چه كساني متنازع فيه را معمول عامل اول مي دانند؟

چه كساني متنازع فيه را معمول عامل دوم مي دانند؟

معمول فعل اعمال شده چيست؟

معمول فعل اهمال شده چيست؟

در جمله ” إجتهد فاكرمتهما أخواك“ متنازع فيه كدام كلمه است؟

و...

فصل نهم: جملات

تعريف جمله چيست؟

كلام چيست؟

فرق ميان كلام و جمله چيست؟

كلام بر چند نوع است؟

جملاتي كه از دو اسم تشكيل شده باشند چند صورت دارند؟

كلامي كه از فعل و يك اسم تشكيل شده باشند چند صورت دارند؟

كلامي كه از دو جمله تشكيل شده باشد چند صورت دارد؟

چه كلمه اي از يك فعل و سه اسم تشكيل شده است؟

چه كلمه اي از يك فعل و چهار فعل تشكيل شده است؟

جمله بر چند نوع است؟

جمله فعليه با توجه به اركانش بر چند نوع است؟

و...