مرجع‌شناسی شامل شناخت منابع مرجع، بخش مرجع، کتابدار مرجع، کار مرجع و نهایتا فرایند مرجع است. منابع مرجع منابعی هستند که برای پاسخگویی به سؤالات لحظه‌ای تهیه شده‌اند و هیچگاه خواننده از ابتدا تا انتهای آن را نمی‌خواند بلکه در پی پرسشی که برایش پیش آمده به منابع مرجع مراجعه می‌کند.این منابع به دلیل استفاده همگانی و همیشگی معمولاً امانت داده نمی‌شوندو در بخش مرجع نگهداری می‌شوند.

بخش مرجع در دسترس‌ترین بخش هر کتابخانه است به جهت اینکه پاسخگوی اولین پرسش‌های مراجعان باشد و هر گونه نیاز اطلاعاتی آنان را رفع سازد.از آنجا که این بخش در ارتباط مستقیم با مراجعه کننده است به عنوان قلب کتابخانه شناخته می‌شود و می‌تواند بر دیگر بخش‌ها تأثیر گذار باشد.

کتابدار مرجع فردی است با روابط عمومی قوی، اخلاق خوش و باحوصله جهت پاسخگویی به هر نوع سؤالی که از جانب مراجعان مطرح می‌شود. وظیفه وی این است که با مهارت و تجربه و شناخت کامل منابع مرجع بتواند در مناسب‌ترین زمان، بهترین اطلاعات را برای پاسخگویی به سؤال مراجعان بدست آورد.

کار مرجع همان پاسخگویی به سؤال مراجعان است که در این زمینه توجه به سه نکته ضروری است:اول وقت مناسب، دوم مراجعه کننده مناسب و سوم اطلاعات مناسب است.

به مجموعهٔ کارها و فعالیت هایی که شامل چهار عنصر مراجعه کننده، سؤال مرجع، کتابدار مرجع، و منبع مرجع است و در بخش مرجع صورت می‌گیرد فرایند مرجع می‌گویند.

در علوم مختلف از روشهای مخصوص و متفاوت برای مطالعه و بررسی استفاده می‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسی را ممکن گرداند درعلوم انسانی نیز روشهای تحقیق بصورتهای گوناگون تقسیم‌بندی شده‌اند که رایج‌ترین آنها به قرار زیر است (لازم به توضیح است که تعیین‌کننده نوع روش تحقیق مربوط به ماهیت سؤال مورد بررسی و نوع اطلاعاتی است که برای شناخت موضوع, جمع‌آوری می‌شود).
۱- روش تاریخی Historical Method
۲- روش توصیفیDescriptive Method
۳- روش تجربی Experimental Method
در زیر به توضیح مختصر هر یک از این روشها می‌پردازیم:

تحقیق تاریخی
تحقیق تاریخی فعالیتی است برای شناخت واقعیت‌های گذشته و یک از دشوارترین انواع پژوهش است این تحقیق وقایع مربوط به گذشته را مورد تعبیر و تفسیر و ارزیابی قرار می‌دهد. در این روش هدف این است که وقایع گذشته دقیق و درست شناسایی شوند تا وضع موجود بهتر درک گردد در روشهای دیگر مانند توصیفی یا تجربی محقق می‌تواند نمونه مورد مطالعه را با میل خود انتخاب نماید, اما در تحقیق تاریخی مجبور است فقط اطلاعات و اسنادی را که از گذشته باقی مانده‌اند مورد بررسی قرار دهد بررسی وضع تعلیم و تربیت ایران در دوران قاجار نمونه‌ای از تحقیق تاریخی است بررسی روند آموزش عالی ایران از تشکیل دانشگاه جندی‌شاپور تا تأسیس دارالفنون مثال دیگری از این نوع تحقیق می‌باشند.

تحقیق توصیفی
مطالعات توصیفی برعکس تحقیقات تاریخی در مورد زمان حال به بررسی می‌پردازد. این نوع تحقیق به توصیف و تفسیر شرایط و روابط موجود می‌پردازد این گونه تحقیق وضعیت کنونی پدیده یا موضوعی را مورد مطالعه قرار می‌دهد و دارای انواع گوناگونی بدین قرار است:

الف) تحقیق برآوردی :
موقعیت یک پدیده را در یک زمان توصیف می‌کند این روش هیچگونه فرضیه‌ای را پیشنهاد نمی‌کند روابط متغییرها را مورد مطالعه قرار نمی‌دهد و برای اقدامات بعدی توصیه‌ای نمی‌کند بلکه صرفاً موقعیت موجود را توصیف می‌کنند مثال توصیف پیشرفت دانشجویان در جهت اهداف آموزشی دروس در یک زمان معین یا سرشماری عمومی برای مشخص نمودن وضعیت جمعیت کشور.

ب) تحقیق ارزشیابی:
این روش به ارزش‌گذاری درباره فوائد اجتماعی, مطلوب بودن یا مؤثر بودن یک فرایند, محصول, یا برنامه می‌پردازد و به کاربرد یافته‌های خود توجه دارد. این نوع تحقیق اغلب با توصیه‌هایی در جهت اقدامات سازنده همراه می‌باشد و در پی یافتن قوانین کلی و قابل گسترش به سایر موقعیتها نیست. مثال: بررسی میزان ثمربخشی برنامه‌های آموزشی دانشگاهها, اجرای برنامه رشته‌های علوم پایه تا چه اندازه صلاحیتهایی را که کمیته برنامه‌ریزی دانشگاهها تدوین نموده‌اند عملی می‌سازد, یا آیا وسایل و امکانات یک کتابخانه معین مناسب می‌باشند؟
می‌توان مطالعات پی‌گیری (follow- up study) را یکی از انواع تحقیق ارزشیابی دانست این نوع تحقیق افراد را پس از گذراندن یک دوره آموزشی یا یک دوره درمانی و یا دوره تحصیلی مورد مطالعه قرار می‌دهد هدف این نوع مطالعه این است که مشخص کند تأثیر مؤسسه یا دوره خاص بر افراد چه بوده است این نوع مطالعه می‌تواند اطلاعات مفیدی را در مورد دوره‌های آموزشی یا کار مؤسسات در اختیار قرار دهند تا بتوان تغییرات لازم را در برنامه‌ها به عمل آورد مثال : مطالعه موفقیت در شغل و یا موفقیت در یافتن شغل فارغ‌التحصیلان دانشگاهها یا ارزیابی پیامدهای آموزش ضمن خدمت اعضای هیأت علمی دانشگاهها در آموزش .

ج) مطالعه موردی :
عبارت از مطالعه عمیق و گسترده یک مورد در مدت زمان است. در این روش یک فرد یک خانواده, یک گروه و یا یک دانشگاه مورد مطالعه دقیق و همه جانبه قرار می‌گیرد هدف مطالعه شناخت کلیه متغیرهای مربوط به مورد است بهترین مثال در این مورد مطالعه پزشکی یا روانکاوی روی یک فرد است این روش می‌تواند به عنوان زمینه‌ای برای مطالعات وسیع بعدی مورد استفاده قرار گیرد .

د) مطالعه پیمایشی :
این روش شامل جمع‌آوری اطلاعات به طور مستقیم از گروهی از افراد است نمونه مطالعات پیمایشی معمولاً بزرگ است ( از ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلیون نفر ) به وسیله این روش اطلاعات مختلفی را می‌توان بدست آورد که کلاً شامل ۳ نوع می‌باشند: اطلاعات در مورد واقعیتها, عقاید و رفتارها, واقعیت عبارت است یک پدیده یا ویژگی که بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغیرهایی نظیر سن, نژاد جنس، درآمد و سالهای تحصیل می‌باشند. به طور کلی واقعیتها شامل هر چیزی هستند که بتوان آن را مورد رسیدگی قرار داد . عقیده عبارت از بیان یک پاسخ احساس و یا یک رفتار عمدی است . عقاید را می‌توان به طور عینی اندازه گرفت اما نمی‌توانند مورد رسیدگی قرار گیرند. رفتار شامل عمل است که توسط فرد صورت می‌گیرد .
تحقیق پیمایشی متغیرهای محدودی را در مورد تعداد زیادی از افراد مورد مطالعه قرار می‌دهد. مؤسسه کالوپ از این روش برای بررسی عقاید مردم در سیاست وتجارت استفاده می‌کنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردم‌شناسی، روان‌شناسی، بهداشت و تعلیم وتربیت از این روش استفاده می‌کنند. تحقیق پیمایشی، برعکس تحقیق تاریخی با پدیده‌هایی که در زمان حال اتفاق می‌افتند سروکار دارند .

هـ ) تحقیق تکاملی( توسعه‌ای):
شامل داشتن اطلاعات دقیق در زمینه‌های توسعه برنامه‌ها و رشد و تکامل افراد می‌باشد. این نوع مطالعه به بررسی میزان تغییرات و الگوهای برنامه‌ها و یا رشد افراد در طول مدت زمان می‌پردازد و ممکن است به دو روش طولی (تداومی) و عرضی(مقطعی) صورت گیرد.

و) مطالعات همبستگی:
یکی از روشهای بسیار متداول در تحقیقات توصیفی است که به بررسی روابط دو متغیر می‌پردازد. در مطالعاتی که بمنظور تدوین فرضیه و یا آزمون آن تدوین شده‌اند می‌توان از روش همبستگی استفاده نمود. برای محاسبه همبستگی بین دو متغیر از ضریب همبستگی استفاده می‌شود چون ممکن است متغیرهای تحقیق از نوع مقیاسهای مختلف اندازه‌گیری (اسمی, رتبه‌ای, فاصله‌, نسبی) باشد. بنابراین برای محاسبه میزان ارتباط بین دو متغییر از ضرایب مختلف همبستگی استفاده می‌گردد. ضریب همبستگی بین ۱+ تا ۱- در تغییر است.

ز) تحقیقات پس از وقوع :
این نوع تحقیقات به بررسی روابط علت و معلولی بوسیله بررسی پی‌آمدهای موجود می‌پردازد. اگر سؤال تحقیق هنگامی مطرح گردد که مقدار متغیر مستقل قبلاً و بطور طبیعی مشخص باشد, چنین تحقیقی را بعد از وقوع می‌نامند. محقق کار خود را با مشاهده و بررسی متغییر یا متغییرهای وابسته شروع می‌کند تا بتواند به متغییر یا متغییرهای مستقل برسد. درواقع از معلول شروع می‌کند تا بتواند علت را جستجو کند. بررسی علل خودکشی, علل حوادث رانندگی, یا علل طلاق مثالهایی از تحقیقات پس از وقوع می‌باشند. لازم به تذکر است که برخی از دانشمندان این تحقیق را از نوع توصیفی جدا نموده و آن را در طبقه‌بندی مجزایی به همین اسم قرار می‌دهند.

تحقیق تجربی

تحقیق تجربی یا آزمایشی یکی از دقیق‌ترین و کارآمدترین روشهای تحقیق است که برای آزمون فرضیه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد هدف این تحقیق بررسی تأثیر محرکها, روشها و یا شرایط خاص محیطی بر روی یک گروه آزمودنی می‌باشد. از خصوصیات روش تجربی این است که ضمن دستکاری یا مداخله در متغیرها (Manipulation or Intervention ) و کنترل شرایط(control) نتایج بدست آمده را در مورد گروهی که با انتساب(Randomization ) تصادفی انتخاب شده‌اند, مورد مشاهده قرار می‌دهد.
در این تحقیق, پژوهشگران به منظور کشف روابط علت و معلولی یک یا چند گروه را به عنوان گروه تجربی تحت شرایط خاص (متغیر مستقل) قرار می‌دهد و نتایج را (متغیر وابسته) با گروه و یا گروههای گواه که تحت چنان شرایطی نموده‌اند, مقایسه می‌کند. بررسی اثرات دو روش مختلف تدریس (متغیر مستقل) در پیشرفت تحصیلی (متغیر وابسته) دانشجویان دانشگاه با استفاده از گروههای تجربی و گواه, با بررسی اثرات یک برنامه آموزشی استعمال مواد مخدر نمونه‌هایی از تحقیقات تجربی هستند.
هنگامی که انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفی ممکن نباشد و یا نتوان متغییرهای مستقل را کاملاً دستکاری و یا در آنها مداخله نمود از روش تحقیق نیمه ـ تجربی Quasi-Experimental یا شبیه تجربی استفاده می‌شود. اغلب تحقیقاتی که در مورد انسان و به شیوه تجربی انجام می‌گیرد, معمولاً از نوع شبیه تجربی می‌باشند.

 

فهرست مطالب:

فصل اول: مقدمه

تعریف

عیوب مراجعه به اشخاص

مهمترین قسمت کار پژوهش

دو جز هر نوشته

و...

فصل دوم: کتاب و کتاب شناسی

تعریف کتاب

تدوین کتاب

شناسنامه کتاب

شکل ظاهری کتاب

مندرجات روی جلد

عطف کتاب

قطع کتاب

نمونه شناسنامه

شناسنامه اصلی کتاب

کتابخانه

روش صحیح استفاده از کتابخانه

کتابخانه مرکزی

اولین حرکت یک مراجعه کننده در کتابخانه

انواع تنظیم برگه دانها

اتاق کتابهای مرجع

میکروفیلم

میکروفیش

روش نگهداری کتاب از نظر دسترسی افراد

روش طبقه بندی کتاب ها

روش دیوی یا ده دهی

دانش های نه گانه و کلیات

طبقه بندی به روش کنگره یا ال.سی

و...

فصل سوم: شناسایی مراجع

تعریف کتاب مرجع

انواع کتابهای مرجع

مراجع تخصصی

مراجع تاریخ ادبیات در ایران

اهمیت تاریخ ادبی ادوارد براون

تاریخ ادبیات فارسی هرمان اته

تاریخ ادبیات یان ریپکا

تاریخ ادبیات در ایران ذبیح اله صفار

از صبا تا نیما یحیی آریانپور

تذکره

مجمع الانوار یا چهار مقاله

لباب الالباب

مونس الاحرار

تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی

مجالس النفایس

تحفه سامی

هفت اقلیم

خلاصة الاشعار و زبدة الافکار

تذکره نصرآبادی

و...

مراجع شرح حال یا بیوگرافی

ریحانة الادب

روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات

الاعلام

کتاب الاغانی

معجم المولفین

وفیات الاعیان

الوافی با لوفیات

و...

تراجم مذهبی

اعیان الشیعه

طبقات اعلام الشیعه

تذکره الحفاظ الذهبی

حلیه الاولیاء طبقات الاصفیاء

معجم النساب

و...

مراجع مهم کتاب شناسی

الفهرست

کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون

هدیة العارفین

فهرست کتابهای چاپی فارسی

فهرست نسخه های خطی فارسی

فهرست مقالات

و...

مراجع و منابع اسلامی

مراجع عمومی

تفضیل آیات القرآن الحکیم

المعجم المفهرس الفاظ القرآن الکریم

المرشد الی آیات القرآن الکریم و کلماته

المعجم المفهرس لالفاظ حدیث النبوی

دائرة المعارف الاسلامیه

و...

مراجع علم حدیث

منابع تفسیر

منابع مهم عرفان و تصوف

منابع قدیم عرفان و تصوف

منابع جدید عرفان و تصوف

مهمترین مراجع نقد ادبی

مراجع عمومی

فرهنگ زبان خاص

معرفی فرهنگ ها

فرهنگ های موضوعی

فرهنگ های تخصصی غیر ادبی

و...

فصل چهارم: تهیه و تنظیم رساله پژوهشی

کتاب شناسی در کار پژوهشی

آشنایی با شیوه تنظیم مطالب در یک اثر و اصطلاحات مربوط به آن

ویژگی های اصولی و منطقی یک نوشته علمی

عنوان

فهرست

دیباچه

کیفیت دیباچه های متون تصحیح شده و انتقادی

متن اصلی

تعلیقات

فهرست اعلام

ضرورت تنظیم فهرست اعلام

فایده تهیه واژه نامه

و...