علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوه‌های گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانک‌های اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعهٔ این منابع و محمل‌های اطلاعاتی می‌پردازد و در این راستا تلاش می‌نماید که در وقت خواننده یا کاربر صرفه‌جویی نماید. این دانش در واقع آمیزه‌ای است از دو دانش کتابداری و اطلاعات (اطلاع‌رسانی).

تاریخچه

واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی "Librarianship" انتخاب شده است. دانشمند بزرگ، شیالی رانگاناتان زمانی که در دههٔ ۱۹۳۰ از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راه‌اندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید " Library Science" یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در آمریکا این واژه بیشتر بکار گرفته می‌شود.

در دههٔ ۱۹۹۰ با اختراع ریزرایانه‌ها و در سال۱۹۹۰ با اختراع وب و ورود این فناوری‌های نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانههای جهان این دانش نیز دستخوش دگرگونی‌های گسترده‌ای شد. در نتیجه پژوهشگران و استادان این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه " Information" یعنی "اطلاعات" یا "اطلاع‌رسانی" نیز به نام این دانش اضافه شد و امروز از آن به عنوان " Library & Information Sciences" یعنی: علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی یاد می‌شود. اگرچه در انگلستان و برخی کشورهای دیگر با عناوین دیگری از جمله " Information Studies" و " Information Management" نیز از آن یاد می‌شود. کتابداری افرادی را تربیت می‌کنند برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی. کار فارغ التحصیلان این رشته دانش و مهارتهایی است که اطلاعات به شکل مضبوط چاپی و الکترونیکی ثبت و ضبط می‌کنند گرد آوری می‌کنند، سازماندهی می‌کنند و اشاعه می‌دهند. در واقع محل فعالیت فارغ التحصیلان این رشته کتابخانه‌ها، آرشیوها و مراکز اطلاع رسانی است. در ایران از حدود ۶۵ سال پیش این رشته با مقطع فوق لیسانس در دانشگاه تهران آغاز و هم اکنون حدود ۷۵ گروه در دانشگاه ایران فعالیت دارند و ۴ دانشگاه شهید چمران، فردوسی مشهد و دانشگاه تهران و واحد علوم تحقیقات تهران واحد شمال در مقطع دکترا فعالیت دارند. با ظهور منابع الکترونیکی و ورود کامپیوتربه کتابخانه‌ها ماهیت این رشته هم دگرگون شده و فارغ التحصیلان متناسب با تحولاتی که در این رشته رخ داده است با مهارتهای مختلف کامپیوتری و اینترنت آشنایی پیدا می‌کنند. در سال گذشته با توجه به تحولاتی که در این رشته رخ داده عنوان کتابداری به علم اطلاعات دانش شناسی تغییر یافته است. امروزه این دانش در ایران نیز گسترش یافته و زیرشاخه‌های تازه‌ای از جمله اطلاع‌شناسی و وب‌شناسی را هم در بر می‌گیرد.

در اصل یک کتابدار در زمینه‌های سازماندهی، بازیابی و پراکنش اطلاعات در قالب‌های گوناگونی اعم از کتاب، مجله، پایگاه‌های اطلاعاتی و اینترنت تخصص دارد.

همان طور که همه می دانید، اگر جامعه‌ای بخواهد پیشرفت کند و توسعه یابد، باید مردم آن جامعه از نظر سواد رشد بالایی داشته باشند و اطلاعات خود را به روز سازند.

کتابخانه‌ها برای این امر در تمام جوامع بشری بوجود آمده است. اگر کتابخانه بخواهد افراد بشری را به روز سازد، خود باید پویا باشد.

امروزه کتابخانه‌ها به صورت الکترونیکی در آمده‌اند، تا هر کس نیاز اطلاعاتی خود را در آن بر طرف سازد.

کارکنان کتابخانه‌ها که به کتابدار شهرت دارند، مسئول خدمات رسانی و اطلاع رسانی به تمام افراد مراجعه کننده هستند.

کتابدار باید از کار خود لذت ببرد و با مراجعه کننده با تبسم و خشنودی برخورد نماید، به طوری که افراد جذب کتابخانه‌ها شوند. کتابدار باید از خود مایه بگذارد و نگذارد که مراجعه کننده بدون اینکه نیازش بر طرف شود از کتابخانه بیرون آید.

امروزه اینترنت که دنیای اطلاعات است، در دسترس همگان قرار دارد و هر کس می‌تواند خود جویای مطالب باشد. ولی کتابدار به عنوان واسطه باید به این افراد کمک کند. زیرا بعضی مطالب از صحت و اعتبار کافی برخوردار نیستند و تنها کتابدار می‌تواند این مشکل را برطرف سازد.

کتابداری چیست؟ کتابداری یعنی اطلاع رسانی، برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی، به روز ساختن اطلاعات افراد و کسی که این‌ها را ارائه دهد کتابدار است.

در ضمن برای اینکه یک کتابدار شویم باید در مراکز عالی و دانشگاه‌ها درس خواند و مهارت لازم برای این رشته را کسب نماییم. به جرات می‌توان گفت که از جمله عوامل پیشرفت مسلمانان در سال‌های اول در زمینه‌های علمی و فرهنگی، به توجه آنان به کتاب و کتابخانه ارتباط داشته است. چرا که همواره جمع آوری کتاب‌های سودمند و مفید و به عبارت دیگر کتابخانه‌های عظیم، نشانه پیشرفت یک ملت و جلوه واقعی توجه آنها به علم و دانش است. اما امروزه با وجود آن که ما در عصر ارتباطات و خانواده جهانی به سر می‌بریم، توجه لازم به کتابخانه‌ها که مرکز اصلی اطلاع رسانی هستند، نمی‌شود و نقش مهم و با ارزش کتابخانه را در حد مخزن کتاب و کتابدار را در حد امانت دهنده کتاب پایین آورده‌ایم. هدف رشته کتابداری این است که کتابخانه‌ها جایگاه واقعی خود را به دست آورده و باعث رشد فرهنگی جامعه شوند.

گفتنی است که رشته کتابداری در مقطع کارشناسی دارای سه گرایش "علوم انسانی" , "علوم پایه"و"علوم پزشکی" است که دانشجویان گرایش علوم انسانی درس‌هایی در زمینه مبانی علم حقوق، جغرافیای شهری، اقتصاد، تاریخ دین‌ها و مدیریت مطالعه می‌کنند و دانشجویان گرایش علوم پایه در زمینه ریاضیات، فیزیک، شیمی، آمار، زمین شناسی و فیزیولوژی اطلاعات پایه را به دست می‌آورند و دانشجویان گرایش علوم پزشکی در زمینه زیست شناسی آناتومی،بیوشیمی،روانشناسی،داروشناسی و کلیه علوم اطلاعات پایه را کسب می نمایند.

قوانین پنجگانه رانگاناتان

شیالی رانگاناتان (Shiyali Ramamrita Ranganathan) پدر علم کتابداری هند است. که قوانین پنجگانه او سرلوحه کار کتابداران است. این پنج قانون از قوانین معروف در علم کتابداری و اطلاع رسانی می‌باشد:

۱. کتاب برای استفاده‌است.

۲. هر خواننده‌ای کتابش.

۳. هر کتابی خواننده اش.

۴. در وقت خواننده صرفه جویی کنید.

۵. کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است.

کتاب‌خانه به مجموعه‌ای از اطلاعات و منابع و خدمات اطلاعاتی گفته می‌شود که توسط یک نهاد عمومی، خصوصی یا یک شخص نگهداری و اداره می‌شود. از نگاه سنتی، کتابخانه به طور معمول به مجموعه‌ای از کتاب‌ها گفته می‌شود. کتاب مجموعه ای از اطلاعات درمورد یک فرد یا یک جسم یا ... است که در صفحاتی کاغذی نوشته یا چاپ می شود.

 

فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات

انواع مواد کتابخانه

اجزای کتاب

ویژگیهای ظاهری

اندازه يا قطع كتاب

جلد کتاب

کاغذ کتاب

صحافی کتاب

شیرازه کتاب

روکش کتاب

ویژگیهای داخلی کتاب

عنوان

نیم عنوان

فهرست مندرجات

پیشگفتار

مقدمه

حروف چینی

صفحه آرایی

و...

فصل دوم: فهرست نویسی

فهرست نويسي چيست؟

فهرست نويسي برگه اي

هدف فهرست نويسي

ويژگيهاي فهرست نويس

برگه فهرست نويسي و ويژگيهاي آن

اطلاعات مورد نیاز در فهرست نویسی توصیفی

پدید آورنده

عنوان و ديگر اطلاعات مربوط به آن

دانستنيهاي مربوط به ويرايش

مشخصات فیزیکی

فروست يا سلسله انتشارات

و...

فصل سوم: سرشناسه ها و شناسه هاي افزوده و چگونگي تشخيص و تعيين آنها

سر شناسه چيست؟

شناسه هاي افزوده كدام هاست؟

انواع سر شناسه

سرشناسه، مؤلف كتاب و چگونگي تشخيص آن

پدید آور

گرد آوری ها

ترجمه ها

ویراستار

تصویر

تفسیر

شرح

و...

فصل چهارم: شيوه تعيين موضوع كتاب

هدف از فهرست نويسي موضوعي

كيفيت و تعداد موضوعها

سر عنوانهاي موضوعي

سر عنوانهاي انتخاب شده

سر عنوان انتخاب نشده

تقسيم جغرافيايي

يادداشت دامنه

انواع سر عنوانها

و...

فصل پنجم: انتخاب نام پديد آورندگان شخصي

قاعده كلي

انتخاب از ميان نامهاي گوناگون

نام اشهر

نام مستعار

املای نام ها

و...

فصل ششم: برگه های ارجاعی

فهرست مستند نام

قاعده کلی

ارجاع نام اشخاص

ارجاع موضوعي

برگه مستند موضوع

و...

فصل هفتم: انواع فهرست

فهرست فرهنگي يا واژه نامه اي

فهرست جداگانه یا تفکیکی

فهرست رده اي

فهرست مؤلف و عنوان

و...

فصل هشتم: آشنايي با منابع جستجو يا ابزار فهرست نويسي

ابزار و منابع فهرست نويسي فارسي

و...