روانشناسی اجتماعی مطالعه موضوعات، مشکلات و مسائل مرتبط با روانشناسی و جامعه است. روانشناسی اجتماعی، اثرات حضور دیگران را بر رفتار فرد یا رفتار خود را تحت تأثیر گروه مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد. روشن است که تأثیر دیگران بر فرد مستلزم وجود روابط متقابل بین خود با دیگران است، بنابراین به یک تعریف دیگر روان‌شناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه رفتار متقابل بین انسان‌ها یا علم مطالعه تعامل انسان‌ها شناخته می‌شود. تعریف دیگری نیز شده است ازجمله :روانشناسی اجتماعی روش مطالعهٔ علمی رفتار و واکنش و عملکردهای فرد در حضور جمع یا حضور تلویحی افراد است. تفاوت روانشناسی اجتماعی با جامعه‌شناسی در این است که جامعه‌شناسی کلیات جامعه از جمله آمار، مهاجرت، نسبت تعداد افراد براساس جنسیت و حرکت جامعه به سوی گرایش خاص را بررسی می‌کند اما روانشناسی اجتماعی رفتار فرد در جامعه را بررسی می‌کند و تفاوت آن با روانشناسی عمومی تنها یک تفاوت اعلام شده است که روانشناسی عمومی به بررسی مسائلی عمومی تر می‌پردازد. کتاب روانشناسی اجتماعی به تألیف الیوت ارونسون یکی از کتاب‌های معتبر این رشته است. روانشناسی اجتماعی به مطالعه تمامی حرکات، افکار، رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌های فرد در فضای جامعه می‌پردازد که فرد برای رفع نیازهای جنسی و غریزی خود بروز می‌دهد. بنابر این اگر برخی رفتارهای فرد در جامعه ناشی از چیزی غیر از رفع نیاز باشد روانشناسی اجتماعی به آن نمی‌پردازد مثل اقدام فرد به حل یک مسئلهریاضی یا نفس کشیدن.

واژه های تفکر، احساسات، و رفتار شامل متغیرهای رفتاری است که در هر انسانی قابل سنجش است.

تاریخچه روان شناسی اجتماعی

توجه به تاثیر اجتماع بر فرد و تعامل فرد و جامعه موضوعی نیست که بشر صرفا در قرن بیستم و با ظهور علم روان شناسی جدید به آن عنایت کرده باشد. بسیاری از فلاسفه و حکما از زمانهای بسیار دور موضوعات روان شناسی اجتماعی را به زبان خود و با روشهای مرسوم عصر خویش مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. از نویسندگان غربی نزدیکترین آنان به عصر ما که در این راه کوشیده‌اند، نام دانشمندان فرانسوی تارد و لوبون از همه بیشتر دیده می‌شود.

اینان تحت تاثیر روان شناسی عصر خود به ویژه روان شناسی شارکو ، رفتارهای اجتماعی را حاصل تقلید و تلقین دانسته و هر یک از دید خود کیفیت نفوذ اجتماع بر فرد را توضیح داده‌اند. این کوششها بالاخره در دهه اول قرن حاضر به نوشتن اولین کتابهای روان شناسی اجتماعی توسط راس و مکدوگال از انگلیس ووونت از آلمان انجامید. از آن تاریخ این دانش اجتماعی به ویژه در امریکا ، آهنگ رشد پرشتابی به خود گرفت و از جهات مختلف دستخوش تحول و تکامل شد.

به مرور روشهای دقیق تجربی در تار و پود این علم رسوخ کرد و نیازهای اجتماعی مسیر آن را از بحثهای صرفا نظری به جانب حوزه‌های کاربردی مختلف هدایت کرد. موضوعات اصلی این شاخه در طی صد سالی که از عمر آن می‌گذرد، تفاوت عمده نکرده است و تغییرات مشاهده شده به منظور استوار سازی روشهای تحقیق و گسترش موضوعات قبلی بوده است.

روان شناسی اجتماعی در طول عمر خود گهگاه با بحرانهایی جدی مواجه شده است که حملات پیاپی منتقدان در دهه 70 نمونه‌ای از آن است. در این دوره منتقدان درباره فایده و نیز علمی بودن آن سوالاتی بنیادین مطرح کردند، اما روان شناسی اجتماعی با درگیر شدن روز افزون در روند حل معضلات اجتماعی به تثبیت موقعیت خود در میان سایر علوم انسانی و اجتماعی پرداخته است.

ارتباط روان شناسی اجتماعی با سایر علوم

آنچه مشخص است میان روان شناسی اجتماعی با سایر رشته‌های علوم اجتماعی مرز روشنی وجود ندارد. روان شناسی اجتماعی با علوم سیاسی و اقتصادیو انسان شناسی فرهنگی همپوشی دارد و در بسیاری از جنبه‌ها از روان شناسی عمومی قابل تفکیک نیست، به همین ترتیب با جامعه شناسی نیز نزدیک است. ای. آ. راس نویسنده اولین کتابی که با نام روان شناسی اجتماعی منتشر شد، یک جامعه شناس بود.

این رشته به طبیعت اجتماعی افراد علاقمندی خاصی دارد. برخلاف آن علوم سیاسی ، جامعه شناسی و انسان شناسی فرهنگی در کار خود به نظامهای سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر محیطی که فرد در آن زندگی می‌کند، می‌پردازند. این رشته‌ها علاقمندند سیر جامعه را بدون آن که توجهی به فرد داشته باشند، پی بگیرند در حالیکه روان شناسی اجتماعی علاقمند است بداند چگونه هر یک از اعضای جامعه از محرکهای محیط اطراف تاثیر می‌پذیرد.

روانشناسی اجتماعی ارتباط مستقیمی هم با روانشناسی و هم با جامعه شناسی دارد. این رشته تاثیر متقابل فرد با گروه یا جامعه را بررسی می‌کند. بعبارت دیگر روانشناسی اجتماعی اثری را که جامعه یا گروه بر فرد باقی می‌گذارد مورد مطالعه قرار می‌دهد. گاه نیز در مورد بعضی از پدیده‌های اجتماعی , مرز مشخصی میان روانشناسی اجتماعی و جامعه شناسی دیده نمی‌شوند ولی بطور خلاصه باید گفت که در ارتباط با گروه اجتماعی , جامعه شناسی اساساً و بالاخص به رفتار گروه توجه دارد و روانشناسی اجتماعی به رفتار فرد در وضعیت گروهی علاقه نشان می‌دهد.

از سوی دیگر روان شناسی اجتماعی شاخه‌ای از روان شناسی عمومی است و هر دو بر یک نکته تاکید دارند؛ طبیعت بشر آن گونه که در شخص نهفته است. از این رو ، روان شناسی اجتماعی با روان شناسی عمومی همپوشی دارد، ولی با آن یکی نیست.

روش پژوهش در روان شناسی اجتماعی

در این رشته همچون سایر علوم از روشهای معتبر علمی برای بررسی موضوعات مورد نظر استفاده می‌شود. از آنجا که این شاخه ، از شاخه‌های علوم انسانی است و با روان شناسی و علوم اجتماعی پیوند دارد، از روشهای رایج در این دو حوزه استفاده می‌کند. مهمترین روشهای مورد استفاده برای جمع‌آوری داده‌ها ، بسته به نوع موضوع مورد پژوهش ، مشاهده ، مصاحبه و اجرای پرسشنامه را شامل می‌شود. روش گروه سنجشی و سنجشهای نگرش نیز مانند علوم اجتماعی کاربرد زیادی در این شاخه دارد.

در تحقیقات بعمل آمده مطالعه رفتارهای فردی را به روانشناسی , جامعه را به جامعه شناسی و بالاخره فرهنگ را به مردم شناسی (انسان شناسی فرهنگی), اختصاص داده‌اند, اکنون رفته رفته به این حقیقت وقوف حاصل گردیده است که تداخل فرد و جامعه و فرهنگ و تاثیر متقابل آنها آنچنان دائمی و مستمر است که پژوهشگری که قصد مطالعه درباره یکی از آنها را دارد, بدون مراجعه به دو بحث دیگر نمی‌تواند تحقیق کاملی را ارائه نماید.<

موضوعات مورد مطالعه در روان شناسی اجتماعی

مسائلی مثل رقابت در گروه , ستیزه , همکاری , سبقت جویی , رهبری و بطور کلی کنشهای متقابل گروهی از اهم موضوعاتی است که در روانشناسی اجتماعی مورد بررسی واقع می‌گردد, بنابراین می‌توان حیطه تحقیق در روانشناسی اجتماعی را در موارد زیر خلاصه نمود:

• اثر جامعه در فرد از طریق اجتماعی شدن
• اثر فرد بر جامعه از طریق پدیده‌هایی مانند رهبری
• روابط میان افراد و کنشهای متقابل آنها در پدیده‌هایی مثل ستیزه , رقابت , سازگاری و ... .

رفتار فرد در گروه ، مساله همرنگی ، بررسی نگرش و تغییرات آن ، تاثیر عوامل اجتماعی روی رفتار مثلا اثر تلویزیون بر خشونت و یا تاثیر جنگها بر روان افراد و ... ، توجیه خود ، مساله اسنادها و ارتباطات و ... عمده‌ترین مباحث مورد علاقه روان شناسان اجتماعی است. همچنین روان شناسی اجتماعی با پدیده‌های رایج و جاری اجتماعی به صورت کاربردی درگیر است. به عنوان مثال مساله استرس و بررسی عوامل اجتماعی موثر در بروز آن در جوامع پیشرفته بسیار مورد توجه روان شناسان اجتماعی است که در تلاش برای رفع این عوامل مثلا عامل ازدحام در جوامع پرجمعیت می‌باشند. همچنین در دهه‌های اخیر شاهد خدمات مهم روان شناسان اجتماعی در زمینه‌های مهمی چون روابط پزشک و بیمار ، واکنش در برابر اطلاعات تشخیصی ، مهار بیماری و تجربه درد بر مبنای نظریه اسنادهابوده‌ایم.

سرانجام باید به درگیری فزاینده روان شناسان اجتماعی در مطالعه مسائلی اشاره کرد که از دستگاههای قانونی و نظامهای دادرسی سرچشمه می‌گیرد. در این حیطه روان شناسان اجتماعی به فرایند محاکمه ، روانشناسی شهادت ، اعتراف و ... پرداخته‌اند. همچنین در فرایند طرح و اجرای مقررات اجتماعی مثلا مقررات راهنمایی رانندگی از یاخته‌های روان شناسی اجتماعی استفاده بهینه‌ای به عمل آمده است.

 

فهرست مطالب:

فصل اول: تعریف، تاریخچه و روشهای تحقیق در روان شناسی اجتماعی

روان شناسی اجتماعی چیست؟

تعریف آلپورت از روان شناسی اجتماعی

تفاوت روان شناسی اجتماعی با جامعه شناسی

تفاوت روان شناسی اجتماعی با قوم شناسی

تفاوت روان شناسی اجتماعی با روان شناسی عمومی

روشهای تحقیق

ویژگی های روش علمی

هدفهای روش علمی

انواع روش تحقیق

و...

فصل دوم: نظریه ها در روان شناسی اجتماعی

نظریه های محرک - پاسخ

عوامل مورد تاکید نظریه پردازان محرک - پاسخی

کاربرد نظریه محرک – پاسخ درتبیین ماجرای راسپوتین

نظریه های شناختی

کاربرد نظریه گشتالت برای تبیین مورد راسپوتین

نظریه میدانی

رفتار خود

و...

فصل سوم: رفتار در گروهها

تعریف گروه

تعریف واژه انبوهه

تاثیر اجتماعی

آسان سازی اجتماعی

بازداری اجتماعی

الگوی انگیزشی در آسان سازی اجتماعی از زایونک (1965)

ویژگی های گروه

و...

فصل چهارم: نفوذ اجتماعی و کنترل

تعریف نفوذ اجتماعی

تعریف همنوایی

عوامل موقعیتی موثر بر میزان همنوایی

رفتارهای مغایر با همنوایی

تعریف کنترل

و...

فصل پنجم: رهبری و مدیریت

تعریف رهبری

جستجو برای یافتن خصیصه های رهبری

نظریه بزرگمرد در رهبری (توماس کارلایل)

نظریه «جبر اجتماعی و روح زمان» در رهبری

عوامل اصلی رهبری یا خوشه های رفتاری

نظریه اقتضایی فیدلر در رهبری

و...

فصل ششم: اطاعت و فرمانبرداری

آزمایش میلگرام (1963) درباره اطاعت کورکورانه (دادن شوک به قربانی)

عوامل موثر بر اطاعت و فرمانبرداری

روشهای جلب اطاعت

و...

فصل هفتم: رفتار ناظران در موقعیتهای اضطراری

ویژگی های موقعیت اضطراری

وضعیت فرد ناظر و درک او از موقعیت اضطراری

وضعیت فرد نیازمند به کمک

مفهوم اضافه بار

چگونگی تاثیر اضافه بار بر روابط انسانی

تفاوتهای فرهنگی در کمک رسانی

و...

فصل هشتم: اخلاق و ارزشهای اخلاقی

دیدگاه فلسفی مکاتب درباره ماهیت انسان

دیدگاه بدسرشت بودن ذاتی انسان

مکتب روانکاوی

شاخص اخلاق

رشد اخلاق

روش تحقیق در اخلاق

روش آموزش اخلاق

و...

فصل نهم: پرخاشگری

تعریف پرخاشگری

معتقدان به ذاتی بودن پرخاشگری

معتقدان به منشا اجتماعی داشتن پرخاشگری

جمع بندی دو نقطه نظر درباره پرخاشگری

نقش رسانه های همگانی در آموزش پرخاشگری

و...

فصل دهم: نگرشها و چگونگی تکوین آنها

تعریف نگرش

تعریف آلپورت از نگرش

تعریف سه عنصری نگرش

عناصر نگرش ها

و...

فصل یازدهم: چارچوبهای نظری برای مطالعه نگرشها

الگوهای عمده در شکل گیری و تغییر نگرشها

الگوی شرطی شدن و تقویت

الگوی مشوقها و تعارضها

الگوی هماهنگی شناختی

دیدگاه توافق

و...

فصل دوازدهم: الگوهای تغییر نگرشها

الگوهای یادگیری محرک - پاسخی تغییر نگرش مفروضات الگو درباره ماهیت انسان

مراحل مختلف فرآیند تغییر نگرش بر طبق نظریه هاولند

پیام رسان

ویژگی های پیام

زمینه ارائه پیام

و...

فصل سیزدهم: اندازه گیری و سنجش نگرشها

ابزار سنجش نگرشها

روشها و فنون سنجش نگرشها

مقیاس نگرش

مقیاس فاصله های یکسان نما (ترستون)

مقیاس «مجموع درجه بندی» یا «لیکرات»

مقیاس آمادگی برای عمل

و...

فصل چهاردهم: کاربرد روان شناسی اجتماعی در جامعه

کورت لوین و جهت گیری به سوی عمل پژوهی

بررسی چند مسئله روان شناسی اجتماعی

مراقبت های بهداشتی و پزشکی

صرفه جویی در مصرف انرژی

و...